سکانس برتر ۹: فیلم Contagion

در جریان گسترش شیوع ویروس کرونا در سرتاسر جهان، فیلم «شیوع» (Contagion) ساخته‌ی «استیون سودبرگ» (Steven Soderbergh)، محصول سال ۲۰۱۱، به یکی از آثار پربازدید شبکه‌های اجتماعی تبدیل شده است. گویاست که این اثر توانسته در سرتاسر جهان در رسانه‌های اینترنتی چون «آی تیونز» (Itunes)، «نتفلیکس» (Netflix)، «آمازون» (Amazon) و حتی رسانه پخش خانگی میلیون‌ها بیننده به خود جذب کند. تب و تاب‌ها پیرامون این فیلم و ویروس آن قدر تشدید یافته که حتی بسیاری از طرفداران پروپاقرص سینما و رسانه‌های خبری فیلم Contagion را اثری قلمداد می‌کنند که آینده را بدون هیچ گزافه‌گویی نیز پیش بینی کرده است. اگر بنده هم به عنوان یک طرفدار افراطی به آثار سودبرگ و علی الخصوص فیلم Contagion نظر بدهم باید بگویم که سودبرگ و «اسکات.زی.برنز» (فیلم‌نامه نویس اثر) آینده نزدیک را بهتر از هر پیشگوی معروف جهان در یک اثر نمایشی پیش بینی و ارزیابی کرده‌اند. در این مقاله قصد داریم نگاهی اجمالی به فیلم و سکانس شرح بیماری توسط دکتر «ارین میرز» (با بازی کیت وینسلت) می‌پردازیم که توضیحاتش شباهت بسیار زیادی به ویروس کنونی کرونا دارد. با دنیای بازی همراه باشید.

*متن حاوی اسپویل بخشی از داستان فیلم است.

داستان فیلم شیوع درباره چیست؟

داستان فیلم شیوع با حضور «بف امهاف» (با بازی گوئینت پالترو) در یک سفر کاری در هنگ کنگ آغاز می‌شود. پس از بازگشت بف به آمریکا تصمیم می‌گیرد که به ملاقات دوست پسر سابقش به شیکاگو سفر کند. سپس بف به نزد شوهر (با بازی مت دیمون) و فرزندش بازمی‌گردد. وضعیت جسمانی بف در همان شب وخیم می‌شود و به دلیل تشنج زیاد در بیمارستان می‌میرد.

علت مرگ نامعلوم بف و همزمان مرگ فرزند کوچکش نگرانی‌هایی برای خانواده امهاف به وجود می‌آورد. مرگ چندین نفر در سرتاسر جهان بدین طریق، آزیر خطر برای سازمان جهانی بهداشت به صدا درمی آورد که افرادی را به این نقاط اعزام کنند تا علت مرگ را بررسی کنند. با اینکه احتمالاتی مبنی بر جنگ بیولوژیکی به گوش روسای سازمان بهداشتی جهان و دولت‌های جهان به گوش می‌رسد ولی با تحقیق و گزارش دکتر ارین میرز به این نتیجه می‌‌رسند که یک ویروس ناشناخته (که بعدها MEV-1 نامیده می شود) به سرتاسر جهان پخش شده که امکان دارد که جمعیت بسیاری را به خود مبتلا کند. با شیوع این بیماری ناشناخته در سرتاسر جهان، هرج و مرج و بی نظمی به اوج خود می‌رسد و سازمان بهداشت جهانی و دانشمندانش در تلاش هستند که در این بحران، راهی برای درمان ویروس ناشناخته پیدا کنند.

ایده شکل گیری ساخت فیلم شیوع

شکل گیری ایده فیلم Contagion از همکاری اسکات برنز با سودبرگ در فیلم Informant بازمی‌گردد. پس از موفقیت این اثر کم‌فروغ سودبرگ، آن‌ها تصمیم گرفتند که برای پروژه بعدی‌شان بر روی فیلم زندگی‌نامه‌ای بر اساس زندگی فیلم‌ساز و رقاص دوره نازی، «لنی ریفنشتال»، تمرکز کنند. اسکات که در حال نوشتن نسخه اولیه اثر بود ناگهان با تماس تلفنی سودبرگ مواجه شد که در آن تماس سودبرگ به اسکات گفت که نوشتن فیلم‌نامه اثر را متوقف کند، چون به این نتیجه رسیده است که این فیلم مخاطب را آن چنان به سینماها نمی‌کشاند. در این مدت اسکات علاقه شدیدی به موضوع پزشکی پیرامون انتقال عفونت برای نگارش یک داستان هیجان انگیز داشته که این علاقه را با سودبرگ در میان می‌گذارد. او در گفتگویی با سودبرگ اعلام می‌کند که قصد دارد داستانی پیرامون پاندمی شدن یک بیماری ناشناخته بنویسد و در ادامه شخصیت‌هایی را بنا کند که چگونه با این بیماری مقابله می‌کنند. سودبرگ شیفته ایده‌ی اسکات می‌شود.

برنز برای دست یابی به چنین اطلاعاتی نزد «لارنس بریلینت»، پاندمی شناس و یکی از اعضای سابق سازمان جهانی بهداشت می‌رود که قبلا بر روی بیماری آبله و نحوه مهار آن پژوهش و کار کرده بود. برنز سالها قبل لارنس را در برنامه کنفرانسی «تد» ملاقات کرده بود که از همان زمان شیفته اظهار نظرات و دیدگاه‌های لارنس پیرامون بیماری و مقابله انسان با چنین پدیده که قرار است بزودی اتفاق بیافتد، شد. لارنس برنز را راهنمایی کرد که برای دست‌یابی اطلاعات بیشتر به سراغ سازمان جهانی بهداشت برود و با چند پاندمی شناس ماهر ملاقات کند. او اعلام کرد که قصد دارد قهرمان‌های داستانش دانشمندان و کارمندان این سازمان باشند که سعی دارند راهی برای درمان این بیماری پیدا کنند. با شیوع بیماری آنفلونزا خوکی در سال ۲۰۰۹، چگونگی پخش این بیماری و نحوه برخورد جامعه با آن کمک بسزایی به اسکات برای پیشبرد داستانش کرد. او تصمیم گرفت که لایه‌های جامعه پذیری به این بیماری را به طرح قصه‌اش اضافه نماید تا زوایای مختلفی به این مسئله داشته باشد.

«اسکات. زی. برنز» (Scott Z.Burn) در طی یک مصاحبه‌ای درباره نخستین جرقه شکل گیری ایده فیلم شیوع گفت:

سکانسی در فیلم خبرچین هست که مت دیمون شخصیت اسکات باکلا را از دو نگاه می‌کند که دارد با تلفن همراه صحبت می‌کند و اسکات نیز در گوشی عطسه می‌کند.  سپس اینجا یک بیهوده گویی توسط مت و اسکات آغاز می‌شود که مت می‌گوید که او الان مریض می‌شود و سپس این مریضی را به فرزندان و خانواده‌اش انتقال می‌دهد. من همیشه مشتاق موضوع انتقال بیماری بوده‌ام و در تلاش بودم که داستان پیرامون همه گیر شدن یک بیماری بنویسم. من این ایده را با سودبرگ در میان گذاشتم و او هم در جواب گفت: «عالی است. به جای اون قصه ریفنشتال روی این قصه پاندمی کار کن.

تحلیل داده‌ها و نماد‌ها

سودبرگ از همان ابتدا انگیزه داشت که فیلمی «فرا واقعی» پیرامون بهداشت عمومی و پاسخ علمی به بیماری همه گیر تولید کند. فیلم Contagion به جنبه‌های مختلفی می‌پردازد؛ از جمله عواملی که باعث وحشت جامعه و فروپاشی نظم اجتماعی می‌شود، فرایند علمی برای توصیف یک بیماری خطرناک، تعادل انگیزه‌های شخصی در برابر مسئولیت‌های حرفه‌ای و اخلاق در مقابله با یک تهدید جانی، محدودیت‌ها و پیامد‌‌های پاسخ‌های بهداشت عمومی و فراگیر بودن ارتباطات بین افرادی که ناقل بیماری هستند. سودبرگ تصدیق کرد که با توجه به واکنش‌های وحشت آفرین مثل حادثه یازده سپتامبر و طوفان کاترینا، وقوع فضای آخرآلزمانی را تشدید کرده است. او قصد در فیلم Contagion به طور حقیقی واکنش‌های اجتماعی و علمی شدید و بی حد و حصر را به یک بیماری همه گیر و انتقال‌دهنده نسبت دهد. اپیدمی شدن بیماری‌های واگیر داری مثل سارس (در سال ۲۰۰۳) و آنفولانزای خوکی (در سال ۲۰۰۹) در زندگی واقعی منبع الهام و تاثیر گذار این فیلم بوده است.

فیلم Contagion نمونه‌هایی از روان‌شناسی جمعیت و رفتار جمعی را به نمایش می‌گذارد که می‌تواند منجر به فروپاشی نظم اجتماعی گردد. سرسختی، خشم و ناتوانی در انتشار اطلاعات صحیح و شایعه پراکنی از طریق رسانه‌های خبری و وبلاگ‌ها، به نظریه پردازان توطئه مانند شخصیت «کرومیت» ( با بازی جود لاو) این فرصت را می‌دهند تا ترس و شایعات مملو از وحشت را در جهان گسترش دهند که خودشان از خود شیوع بیماری خطرناک‌تر هستند. فیلم Contagion به طور غیر مستقیم نکاه انتقادی به حرص و طمع، خودخواهی و ریاکاری و اقدامات منزوی و پیش پا افتاده در فرهنگ معاصر و پیامد‌های ناخواسته‌ای که در زمینه یک بیماری همه گیر می‌تواند داشته باشد دارد. به عنوان مثال در فیلم مشاهده می‌کنیم که سازمان پیشگیری از بیماری‌ها برای محدود کردن این بیماری به شهروندان جهان توصیه می‌کند که مسافت‌های اجتماعی خود را کاهش دهند که این اقدام در تقابل شدید با مطالبات معاصر برای شبکه‌های اجتماعی است. واکنش به بیماری پاندمی موجود در فیلم حالت متناقض نما دارد؛ زیرا مسری و کشنده بودن بیماری باعث بی‌اعتمادی عمیق دیگران می‌شود اما همچنین برای زنده ماندن و محدود کردن شیوع این بیماری افراد را مستلزم همکاری می‌کند.

در برابر تهدید وجودی بیماری و بی‌نظمی اجتماعی حاکم بر جهان، در فیلم مشاهده می‌کنیم که هر یک از شخصیت‌های داستان به گونه‌ای در مقابله با چنین بحرانی قوانین شخصی و عمومی زیر پا می‌گذارند. مثل شخصیت جود لاو که برای منافع شخصی و سود بی‌رحمانه به طور فریبنده‌ای داروی جایگزینی را رونمایی می‌کند (داروی روغن مار که شباهتی به همان روغن بنفشه دارد که در ایران به عنوان داروی جایگزین تبلیغ می‌شد!) یا شخصیت دکتر هکستل که برای تست واکسن به جای حیوان خود را در معرض آزمایش قرار می‌دهد و یا شخصیت دکتر میرز با اینکه در منطقه آلوده قرار دارد و خودش مبتلا به بیماری است باز هم دست از تلاش برنمی‌دارد و سعی دارد کمک‌هایی به مردم ابتلا به بیماری کمک کند. سودبرگ بارها از سبک فیلم‌برداری منحصربه فردی در فیلمش استفاده می‌کند و تصویر‌هایی از نمای نزدیک یا نیمه نزدیک از اشیا و وسایل آلوده که شخصیت‌ها هم به خود آلوده می‌کند می‌گیرد. این اشیاها به گونه‌ای شخصیت‌ها را به هم می‌‌پیوندد و در نهایت سبک سینمایی مولف گونه سودبرگ با عنوان «نمای چند زاویه روایی» (Multi-Narrative Hyperlink Cinema) شکل می‌گیرد که پیش از آن از در اثر Trafficو بعدها در سریال «موزاییک» (Mosaic) به کار برده شده است.

در این داستان نیز شاهد نمونه‌هایی از اقدامات سیاسی و سخنان سفت و سخت دولتمردان پیرامون تعطیلی مراکز اداری و تحصیلی و قرنطینه شدن شهرها هستیم. نیروی فدرال سعی دارد در سیاست‌های بهداشت عمومی به طور جداگانه در سطح کشور و قهرمانی از بورکورات فدرالی دخالت داشته باشد. سودبرگ در روایت قصه‌اش هرگز از شخصیت‌های داروسازان و سیاستمداران به عنوان شخصیت‌های شرور فیلم استفاده نمی‌کند ولی شخصیتی مثل شخصیت کرومیت می‌تواند تاثیر منفی در روند قصه بگذارد. رسانه‌های اجتماعی در اتهامات کرومیت علیه دکتر چیور ( بازی لارنس فیشبرن) و تلاش های دختر امهاف برای برقراری ارتباط با دوست پسرش از طریق نرم افزار اجتماعی نقش مهمی در قصه فیلم دارند. سودبرگ از شخصیت‌های خانواده امهاف برای نشان دادن تاثیر تصمیمات کوچک بر تصمیمات کلان از جمله دولت و سیاست استفاده می‌کند.

تحلیل سکانس

سکانس با یک تصویر از بنر مجتمع سلامت واقع در ایالت مینیسوتا آغاز می‌شود، جایی که تعدادی از مقامات بهداشت و دولت همراه با دکتر میرز که نقش اساسی در پیشبرد این سکانس دارد، پیرامون بیماری ناشناخته و اقدامات قریب الوقوع جلسه برگزار کرده‌اند. هریک از مقامات اظهار نظرهایی پیرامون برخورد با این بیماری اعلام می‌کنند و دکتر میرز هم درباره مدت زمان انتقال عفونت و نحوه انتقال آن به مقامات اطلاعات می‌دهد که از با نوع زاویه دوربین سودبرگ از چهره شخصیت‌ها، به گونه‌ای می‌خواهد ترس ناخودآگاه آن‌ها را به طور ملموس نشان دهد. یکی از شخصیت‌های مونث در اتاق جلسه که کمی نگران و عصبی به نظر می‌رسد که با لحن خود سعی دارد با صحبت‌های دکتر میرز مخالفت کند. مریس برای روشن‌تر کردن موضوع بیماری بلند می‌شود و پیش تخته وایت برد می‌رود تا با فرمول و اعداد موجودیت بیماری را به دیگران نشان دهد.

در این سکانس، شخصیت کیت وینسلت مفهوم عدد تکثیر پایه ( نماد آر- زیرو) را توضیح می‌دهد که در برهه همه گیر شدن، عدد تکثیر پایه در سرایت به عدد تخمینی گفته می‌شود که قابلیت انتقال بیماری از یک فرد مبتلا به چند نفر در اجتماعی که خطر ابتلا برای همه وجود دارد برآورد می‌شود. این سکانس یک اصطلاح نه چندان قوی اپیدمیولوژی را برای مخاطبان عموم جامعه به تعریف می‌گذارد که خوشبختانه سطح کیفی اطلاعات شیمی و پزشکی این فیلم آن قدر بالا است که بسیاری از معلمان برای فهماندن این اصطلاح به دانش آموزان خود به این فیلم ارجاع می‌دهند.

واکنش شخصیت مونث به صحبت‌های میرز در پایان سکانس که می‌گوید که “معلوم نیست با چه چیزی سر و کار داریم” می‌توان اوج نگرانی و ترس در چهره شخصیت و بالا بردن صدایش دید. کیت وینسلت برای آماده شدن در این نقش با چالش‌های فراوانی روبرو شده بود و یکی از این چالش‌ها بالا بردن سطح دانشش به مفاهیم پزشکی و آزمایشگاهی بود. وینسلت به مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری ها (CDC)، که در حال حاضر در آتلانتا جورجیا است، سفر کرد و در آنجا با افسران فعلی و سابق سرویس اطلاعات اپیدمی مشورت کرد تا بینش آن‌ها نه تنها در زندگی شخصی‌شان بلکه در شرایط شغلی‌شان آشنا شود. او در این باره گفته بود:

آن‌ها افرادی هستند که می توانند به مناطق جنگی اعزام شوند که در آنجا شیوع ویروس جدید وجود داشته باشد. ترس در این مواقع گزینه نیست. اگر ترس را احساس کنند ، یاد می گیرند که آن را کنار بگذارند. وینلست احساس کرد که شخصیت دکتر میرز قادر است مفهوم اپیدمی بودن بیماری را به سطح افراد نادان و عموم جامعه منتقل کند تا مخاطبان هم دامنه چنین مفهومی را بدون جنبه علمی در داستان متوجه شوند. همچنین برنز به وینسلت پیشنهاد داد که برای درک بهتر شخصیتش به پیش دکتر لیپکین که یکی از اعضای سازمان بهداشت جهانی هست برود تا در شناخت نقش به او کمک کند. لیپکین وینسلت را به آزمایشگاهش در دانشگاه کلمبیا دعوت کرد تا نمونه سه بعدی از ویروس را در یک صفحه نمایش برای وی به اجرا در آورد تا ویروس را بهتر بشناسد.

 پسا واکنش؛ آیا فیلم شیوع آینده را پیش بینی کرده است؟

همان طور که در ابتدای مقاله گفتیم، با توجه به گسترش شیوع ویروس کرونا، مخاطبان عام و خاص سینما بیش از هر زمانی به سراغ فیلم Contagion استیون سودبرگ می‌روند. فیلمی که تاکنون موفق شده رکورد بیش‌ترین دانلود غیرقانونی (تورنت) را که پیش از آن در دست فیلم «مدمکس: جاده خشم» (Mad Max: Fury Road) بود را بشکند. در همین هیاهو  بسیاری از رسانه‌های خبری به تحلیل و بررسی مجدد این اثر پرداختند و به گونه‌ای به آن رفتار کرده‌اند که برخی از همین حالا فیلم Contagion را یک اثر «کالت» می‌نامند. رسانه‌های خبرگزاری مثل «هالیوود ریپورتر» (Hollywood Reporter) و «فوربز» (Forbes) به سراغ سودبرگ و اسکات برنز رفتند تا در مورد این اثر و مطابقت آن با وضعیت کنونی با آن‌ها مصاحبه کنند. اسکات برنز در یکی از مصاحبه‌ها پیرامون شباهت بیماری تخیلی موجود در فیلم با ویروس کرونا گفت:

یکی از چیزهای زیبایی که من در حین انجام تحقیقاتم یاد گرفتم این است که سلامت عمومی به معنای واقعی چیست. آنچه فهمیدم این است که تعهدی است که ما نسبت به یکدیگر داریم. در حال حاضر ، همانطور که کشور ما [آمریکا] آن قدر از نظر دیدگاه‌ها مجزا شده است، فارغ از تفاوت های شما با همسایه خود ، اگر کارهای صحیح انجام دهیم ، می توانیم از یکدیگر ایمن باشیم. و این یعنی فاصله اجتماعی است. این بدان معنی است که دست‌هایتان خود را زیاد بشویید. این بدان معناست که اگر بیمار هستید در خانه بمانید. این سه گام اول گام‌های مقدماتی خوبی برای مقابله با این بیماری هستند. تا زمانی که داروی مشخصی برای درمان این بیماری تولید نشده است باید بگوییم که خودمان باید داروی خودمان باشیم. پیشنهاد من این است که در این روزها حرف‌های مسئولان بهداشت عمومی را گوش دهید و نسبت به وضعیت جسمانی هم نوعان خود آگاهی داشته باشید.

سودبرگ هم چند وقت پیش در طی مصاحبه با هالیوود ریپورتر با توجه به این سوال که آیا این فیلم حوادث اخیر را پیش بینی کرده است، پاسخ داد:

هرگز فیلم شیوع یک اثر پیش بینی کننده نیست. چون وضعیتی که در فیلم اتفاق می‌افتد کاملا بر طبق واقعیت است و به نظرم از همان زمان احساس می‌کردم که چنین اتفاقی بالاخره رخ خواهد داد. وضعیت کنونی کرونا به مراتب از وضعیت ترسیم شده در فیلم شیوع بدتر و وخیم‌تر است.

بسیاری از مخاطبان سینما در رسانه‌‌های اجتماعی نظرات گوناگونی به این فیلم داده‌اند که حتی باعث شد که برای مدتی این فیلم به ترند اول شبکه اجتماعی توییتر تبدیل شود. برخی از آن‌ها فیلم Contagion ترسناک‌تر از هر فیلم ترسناک هیولایی یا ماورالطبیعه می‌دانند و عده‌ای دیگر فیلم را یک اثر آموزشی می‌دانند که در این اوضاع بهتر است تماشای و خرید آن رایگان شود. نکته جالب هم به واکنش یکی از بازیگران اصلی فیلم، گووینت پالترو بازمی‌گردد که در پست اینستاگرامی ماسک مجهز بر صورتش زده بود و در پایین پست نوشته بود:

من همین الان در خود فیلم شیوع هستم. بیماری را جدی بگیرید. به هیچ دست ندهید و مدام دست‌هایتان را بشویید.

با این اوضاع پیشنهاد می‌کنم که فیلم Contagion را تماشا کنید؛ زیرا تمام سکانس‌های آن بی‌تردید شباهت‌هایی با وضعیت کنونی ویروس کرونا حاکم بر جهان دارد. این فیلم هم می‌تواند جنبه اطلاع رسانی و آموزشی بار ارزشی برای شما محسوب شود و شما را به این عقیده نزدیک کند که یک اثر نمایشی قادر است چنین پیام نشات گرفته از یک بحران را به طور حقیقی و قابل لمس به نمایش بگذارد.