نقد فیلم سکوت | سکوتی در برابر غرور یا عرفان؟

آثار سینمایی با بن‌مایه‌های مذهبی و عرفانی یا خرده پیرنگهایی از این جنس، بیشتر از همیشه در دوره‌ی کلاسیک و جریان‌های نوظهور که به عناوین مختلف نامیده می‌شدند، مورد توجه واقع شده‌اند. عموم این آثار خود را با سپر ضد سینمای عامه‌پسند در مقابل نقدها و عدم استقبال عموم آن زمان محافظت می‌کردند ولی همواره مورد توجه خاصه‌ی مخاطبین بودند. این شیوه از فیلم‌سازی دوره‌ای در کشور خودمان هم رایج شد و به تعابیر مختلفی از جمله ژانر معناگرا یا جریان روشن‌فکری نیز شیوع پیدا کرد. رفته‌رفته با گذشت زمان به دوره‌ای می‌رسیم که اکنون در آن قرار داریم و سینما بیشتر از آن‌که عرفانی یا معناگرا باشد، بنا به ذات خود سرگرم‌کننده و بیشتر تجاری شده است، اما این اصلا بدان معنا نیست که هر زباله‌ای تحت عنوان اثری سرگرم‌کننده یا تجاری بتواند با مخاطب کار کرده و چند ساعتی از زندگی را مفرح کند. کافی است به فیلم‌های اخیر هالیوودی نگاه کنید که نام یک جانور را با یک «من» (Man) تلفیق کرده و یک «چیز من» تحویل مخاطب می‌دهد. در چنین آشفته بازاری است که فیلم‌هایی با موضوعات و مضامین بکر، سعی در خلق اثری فرای سرگرمی و تجارت هستند. فیلم سینمایی «سکوت» (Silence 2016) را نیز می‌توان جز همین آثار دسته‌بندی کرد. با دنیای بازی همراه باشید تا به نقد و بررسی جدیدترین اثر «مارتین اسکورسیزی» (Martin Scorsese) یعنی فیلم سکوت بپردازیم.

همان‌طوری که در مقدمه نیز گفتم، آشفته بازار فیلم‌های بساز و بفروشی که ساخت ندارند ولی فقط می‌فروشند، کمک زیادی به دیده شدن فیلم‌هایی نظیر فیلم سکوت می‌کند. هرچند افراطی‌ترین مخاطب نیز هم‌چون نویسنده وقتی آثاری را می‌بیند که صرفا برای رقصِ پا یا ژستِ ضد نژادپراستانه‌ی توخالی، جایزه می‌برند یا نامزد می‌شوند، خدا را شکر می‌کند که سینمای مذهبی و عرفانی یا اثری با خرده‌ پیرنگهایی از این جنس، هنوز هم وجود دارند و در این شرایط، این خودش یک برگ برنده محسوب می‌شود؛ البته یادآوری این نکته نیز ضروری است که این برتریِ موضوعی و مضمونی، چیزی از ارزش نقد من به اثر کم یا به آن اضافه نمی‌کند.

فیلم سکوت حول مضمون ایمان راسخ و ترک ایمان شکل گرفته است و «سکوت» نیز در حقیقت مجاز از پاسخ خدا به رنج و سختی است که متوجه بندگان خدا می‌شود. فیلم مدعیِ بررسی و ایجاد پرسش در این رابطه است که آیا ایمان راسخ در اثر تحمل رنج و سختی، تبدیل به ارتداد از دین و ترک ایمان می‌شود؟ و خدا در مقابل این رنج و سختی، چه پاسخی به بنده‌اش می‌دهد؟ سکوت؟ طرح این پرسش شاید به ذهن بسیاری از شما خوانندگان نیز خطور کرده باشد و بررسی این موضوع بیرون از دنیای سینما، بارها بیان یا بررسی شده است، ولی سوال اصلی این است که این مضمون در سینما و دنیای فیلم سکوت چه جایگاهی دارد؟ آیا فیلم سکوت از پس این ادعا برخواهد آمد و می‌تواند به پرسشی که طرح می‌کند، پاسخ دهد؟

فیلم سکوت از مشکلاتی رنج می‌برد که تمام سازه‌های فیلم را یک‌جا خراب می‌کند و به بدترین شکل ممکن مخاطب را سرکار می‌گذارد. فیلم سکوت موضوعِ خوبی را طرح می‌کند، موضوع را خوب طرح می‌کند ولی از پس انتظاری که خودش برای مخاطب به وجود می‌آورد، برنمی‌آید و از پاسخ دادن به پرسش طرح شده در فیلم، ناتوان باقی می‌ماند. برای بررسی این موضوع بد نیست نگاهی به خط پیش‌روی داستان در فیلم سکوت داشته باشیم.

توجه: نویسنده فرض را بر این می‌گذارد که مخاطب فیلم را دیده است، پس از بازتوضیح و تشریح مجدد داستان و اینکه چه کسی کجا بود و چرا بود و تمامی واضحات پرهیز می‌کند. خواندن متن ممکن است بخش‌هایی از داستان را فاش کند. هم‌چنین تمامی تلاش نویسنده این است که به سینما و دنیای خلق شده‌ی فیلم وفادار باشد و برای رد یا اثبات هرچیزی، بیرون از دنیای فیلم در رمانِ اقتباسی یا صفحات تاریخ و فلسفه به دنبال چیزی نباشد. بنابراین چنانچه انتظار خواندن شبه‌نقدهایی که فقط داستان را بازگویی می‌کنند یا مخاطب را با قلمبه‌گویی فریب می‌دهند دارید، از خواندن متن اجتناب کنید.

فیلم با وجود اینکه مبهم آغاز می‌شود ولی با گذشت زمان، رفته رفته روی غلطک می‌افتد و ارتباط میان مخاطب و شخصیت‌ها برقرار می‌شود. اطلاعاتی که فیلم در ابتدا از «پدر رودریگز» (Andrew Garfield) و «پدر فرانسیس» (Adam Driver) به ما می‌دهد، دو کشیش جوان است که صرفا به خاطر تعلیمات دینی که دیده‌اند، حسابی سرشان برای یک سفر داغ و پرچالش درد می‌کند؛ حتی نامه‌ای که «پدر فررا» (Liam Neeson) نوشته است، ذره‌ای از عظم آنها برای عظیمت به ژاپن کم نمی‌کند. متاسفانه فیلم خیلی سریع وارد فاز بعدی یعنی سفر به ژاپن می‌شود که اصلِ قصه را شامل می‌شود ولی مقدمه‌ای که برای این سفر باید تدارک دیده می‌شد، بسیار سطحی و کلیشه‌ای است. غیر از مواردی که گفتم، چیز زیادی از این دو کشیش جوان دستگیر مخاطب نمی‌شود درحالی که طرح و پرداختی حتی جزیی به عنوان مقدمه‌ای بر معرفی شخصیت‌ها، می‌توانست کمک زیادی به درک حالات درونی آنها در طول سفر کند. برای مثال، رودریگز بسیار تشنه‌ی کسب افتخار و جایگاه عرفانی و دینی است ولی در ابتدای فیلم به این موضوع حتی اشاره‌ای هم نمی‌شود؛ برای همین در ادامه فیلم از علت مقایسه رودریگز با پسر خدا (مسیح) توسط خودش مطلع نمی‌شویم، بلکه تنها باید مفروض بدانیم که پدر رودریگز صرفا سرسخت و تشنه‌ی عرفان است.

هنگامی که دو کشیش جوان وارد ژاپن می‌شوند، ارتباط اصلی میان مخاطب و دو شخصیت برقرار می‌شود. به لطف فضاسازی درست و کارگردانی تصویری عالی، ضمن خلق حسی رعب‌انگیز، حسِ ناشناخته بودن نیز مخاطب را (از طریق شخصیت‌ها) فرا می‌گیرد. به همان اندازه که ژاپن برای رودریگز و فرانسیس ناشناخته است، برای مخاطب نیز ناشناخته و حتی وحشتناک است. رودریگز از این تعداد ژاپنی که علی‌رغم سخت‌گیری و فشارهای فراوان، چه از بابت فقر و چه از جانب حاکمان، هم‌چنان بر ایمان خود پایدار هستند، شگفت‌زده می‌شود. این شگفتی به خوبی در ارتباط با رودریگز کار می‌کند و به همان میزان که او را در تبلیغ دین بیشتر سوق می‌دهد، مخاطب را نیز با وی همراه می‌سازد. هرچند فیلم تصویری ابلهانه و ساده‌انگارانه از ژاپنی‌های مسیحی شده ارائه می‌دهد، ولی این موضوع چیزی از وضعیتِ شگفت‌‍انگیز و حضور این همه مسیحی در ژاپن کم نمی‌کند. تا بدین جا فضای قصه آرام است و امن، ولی در ادامه فضای آرام و صلح‌آمیز فیلم به سمت خشونت کشیده می‌شود.

مشکلات فیلم سکوت دقیقا از همین فاز شروع می‌شود. زمان نسبتا زیادی صرف این می‌شود که رودریگز شاهد زجر و شکنجه‌ی ژاپنی‌های مسیحی باشد. مشکل اول این است که با وجود دیدن این همه زجر و شکنجه، هرگز درنمی‌یابیم که چرا رودریگز فکر می‌کند هم‌چنان می‌تواند به کار خود ادامه دهد. فیلم سکوت در نمایش صحنه‌های منزجرکننده‌ی شکنجه و قتل‌ها، بسیار عریان و بی‌پرده عمل می‌کند و مشاهده‌ی مکرر این موضوع، مخاطب را آزار می‌دهد ولی چرا پدر رودریگز را فعالانه آزار نمی‌دهد؟ و چرا فیلم این سناریو را مدام تکرار می‌کند؟ رودریگز صرفا ناراحت می‌شود ولی چرا هم‌چنان اصرار بر تبلیغ دین و زجر بندگان دارد؟ در فیلم چیزی از این علت و به‌خصوص، حالات درونی رودریگز دیده یا شنیده نمی‌شود.

فیلم سکوت درست در همین جا اسیر یک حلقه‌ی تکراری می‌شود. مفتش ژاپنی از رودریگز می‌خواهد تا عقایدش را زیر پا بگذارد، او این خواسته را رد می‌کند، عده‌ای به خاطر این امر کشته می‌شوند، مفتش مجددا از رودریگز درخواست می‌کند و این حلقه چندین بار تکرار می‌شود. تقریبا یک ساعت از فیلم برای همین موضوع تلف می‌شود. تلف می‌شود زیرا با وجود چنین اتفاقاتی، تغییری بر شخصیت اصلی رخ نمی‌دهد. در طول این یک ساعت هرگز علت پافشاری رودریگز را متوجه نخواهیم شد. آیا علت این پافشاری و مقاومت، غرور است؟ یا واقعا ایمانی راسخ در کار است؟ رودریگز در ذهن خود از سکوت خدا شاکی است، ولی در عمل هم‌چنان بر ایمان خود پافشاری می‌کند و همین کار نیز باعث کشته شدن تعداد زیادی ژاپنی مسیحی به فجیع‌ترین شکل ممکن می‌شود. کار به جایی می‌رسد که حتی مومن‌ترین مخاطب نیز دلش به رحم می‌آید ولی رودریگز؟ او هم‌چنان به کار خود ادامه می‌دهد. مونولوگ‌های ذهنی که برای رودریگز نوشته شده است، شاید مای مخاطب را به درون وی نزدیک کند، شاید بفهمیم که او اصرار بر تبلیغ دین را دارد ولی چرا؟ مشخص نیست. آیا نشانه‌ای از جانب خدا می‌بینید که او را به این کار ترغیب می‌کند؟ باز هم خیر. فیلم علتی از این پافشاری به ما نشان نمی‌دهد.

فیلم در این یک ساعتی که وقت را تلف می‌کند، نه چیزی بر شخصیت اضافه می‌کند و نه تغییری در وی به وجود می‌آورد. حضور «کیچیجیرو» (Yōsuke Kubozuka) نیز به این قائله کمکی نمی‌کند. چرا رودریگز فکر می‌کند کیچیجیرو با وجود این همه دغل‌بازی و فریب‌کاری، هم‌چنان قابل آمرزش است؟ فیلم سکوت در این سناریوی مثالی که بی‌شباهت به رابطه یهودا و مسیح نیست، بیشتر از آن‌که پاسخی دهد یا حسی ایجاد کند، پرسش و حفره ایجاد می‌کند. تقابل رودریگز با رنجش بندگان و از طرفی، سکوتِ خدا به جایی ختم نمی‌شود و نتیجه‌ای را هم دستگیر مخاطب نمی‌کند.

فیلم پافشاری رودریگز را نشان می‌دهد، شکنجه شدن بندگان و سکوت خداوند را نیز نشان می‌دهد ولی این سه در ارتباط با یکدیگر چه می‌کنند؟ مشخص نیست! شاید مخاطبی هم‌چون نویسنده تصور می‌کند این پافشاری احمقانه، ناشی از غرور رودریگز است. شاید عده‌ای نیز تصور کنند که مونولوگ‌های ذهنی رودریگز در واقع همان تقابل وی با سکوت خداست ولی چیزی که می‌توان از آن اطمینان داشت این است که در واقع هیچ‌کدام از این حدس‌ها به‌طور صد در صدی قابل اطمینان نیستند. با این توصیف تنها پایان فیلم است که باید این قائله را ختم کند ولی افسوس که پایان فیلم به طرز غیرقابل باوری، فانتزی می‌شود!

در پایان فیلم، هنگام رویارویی پدر فررا و رودریگز، می‌توان با کمی دقت احتمالاتی را در نظر گرفت. حرف‌هایی که فررا می‌زند بسیار منطقی و تا حدی انسانی نیز است. در اینجا فیلم یک دیدگاه به مخاطب (و پدر رودریگز) معرفی می‌کند که پیش از این در نظر نگرفته بود و آن اینکه پافشاری رودریگز نه به خاطر خدا بلکه به خاطر تعصب احمقانه و غرورش است. وقتی فررا به رودریگز می‌گوید که مردم فقط به خاطر خودِ او (نفس وجودی‌اش) دور او جمع شده‌اند و نه دین، می‌توان استنباط کرد غرور رودریگز باعث شده است این همه شکنجه بر سر بندگان خدا خراب شود. بنابراین این احتمال که رودیگز مورد عنایت خداوند است، تا حدی رد می‌شود.

از طرفی زمانی که این شکنجه متوجه رودریگز می‌شود، خدا در سر رودریگز نجوا می‌کند و از او می‌خواهد برای پایان دادن به رنج بندگان (و احتمالا خودش) بر تمثال مسیح پا بگذارد. عجب! پس یک ساعت و خرده‌ای از وقت مخاطب تلف می‌شود تا سکوت خدا در لحظه شکنجه رودریگز شکسته شود؟ آن هم با یک صدا از ناکجا آباد؟ فیلم سکوت در مسیری که رودریگز را در آن قرار می‌دهد، هرگز از رابطه‌ی خدا و رودریگز سرنخی به ما نمی‌دهد. سوال این است، چرا خدا در همه‌ی لحظات سکوت کرده است ولی هنگامی که جان کشیش جوان به خطر می‌افتد سخن می‌گوید؟ آن هم این سخن که بر تمثال مسیح پا بگذار تا جان خود و بندگان را نجات ده! آیا این شیوه از ارتباط میان بنده و خدا، تخیلی و خنده‌دار نیست؟ خدا در تمامی لحظات فیلم چه‌ کار می‌کرده است که حال لب به سخن گشوده است؟

فیلم هم دیدگاه فررا و مفتش ژاپنی را بیان می‌کند و هم مونولوگ‌ها و درگیری‌های ذهنی پدر رودریگز را نشان می‌دهد ولی مشخص نمی‌شود که کدام مورد، محصول مسیر طی شده در فیلم است. اگر غرور و تعصب باشد، نجوای خدا در ذهن رودریگز دیگر چه صیغه‌ای است و اگر عرفان و قداست وی مورد نظر باشد، پس تکلیف حرف‌های فررا و مفتش که منطقی هم به نظر می‌رسند چیست؟

اگر بنا بر سکانس پایانی فیلم، دین‌داری و قداست رودریگز را در نظر داشته باشیم، باز هم با مسیر طی شده در فیلم تعارض دارد. این اشکال در حقیقت ناشی از فقدان یک عنصر کلیدی در این فیلم و اغلب فیلم‌های از این دست است و آن «تبدیل نیروی مادی به معنوی» است. تا پیش از پایان، فیلم در فضایی مادی، حسی مادی و گاها عرفانی را القا می‌کرد اما در پایان نحوه‌ی سخن گفتن خدا با بنده را نه مادی نشان می‌دهد و نه معنوی بلکه به شیوه‌ای تخیلی آن را نشان می‌دهد. فیلم سکوت نمی‌تواند ارتباط خدا را از طریق دنیای مادی با بنده‌اش نشان دهد و دقیقا به همین علت، با یک صدای نجواگونه و تخیلی، می‌خواهد قضیه را ماست‌مالی کند. اگر رودریگز در مسیر فیلم هم‌ساز با خدا می‌بود، نسبت میان وی و خدا در دنیایی مادی باید مشاهده می‌شد، شاید از طریق طبیعت و شاید از طریق بندگان ولی وقتی چنین نمی‌شود، تنها یک احتمال دارد و آن این که رودریگز در توهم به سر می‌برد و غرورِ بی‌جایش باعث شده است تا عقل و منطقش درست کار نکند. فیلم سکوت در طول قصه، رودریگز را تحت سخت‌ترین امتحان‌ها قرار می‌دهد اما اینکه رودریگز هم‌چنان بر باور خود اصرار و پافشاری دارد، تا حدی غیرمعقول و باورنکردنی است. متاسفانه بازیِ متوسطِ گارفیلد هم کمکی به درک حالات درونی شخصیت نمی‌کند و بازیِ وی، به اندازه سه‌تیغ اره‌ای، بی‌تعارف یک جوجه کشیش را می‌سازد تا کسی که واقعا با دلیل و دغدغه بر باورش پافشاری کند. بنابراین آن‌چه در نیمه‌ی پایانی فیلم در حال رخ دادن است، در ابهام قرار دارد و اساسا نمی‌توان گفت که رودریگز در توهم غرورش غرق شده است یا واقعا مورد عنایت خدا قرار دارد.

پایان‌بندی فیلم نیز به کل از فیلم جداست و ناگهان فیلم در اقدامی خودجوش روایت را از اول شخص به دانای کل و بیرون از دنیای فیلم تغییر می‌دهد و سکانس پایانی، باز هم یک سوال را در ذهن ایجاد می‌کند. چه چیزی باعث شده است که رودریگز فکر کند می‌تواند مفتش و کلِ ژاپن را فریب دهد؟ جواب قاعدتا هیچ است چرا که فیلم اساسا از شخصیت مورد نظر فاصله گرفته است. دیگر خبری از مونولوگ‌های ذهنی رودریگز نیست و همه چیز از بیرون نظاره می‌شود. اگر هم تصور کنیم پایان‌بندی فیلم منطقی باشد، پس فیلم دو ساعت و نصفی از وقت مخاطب را تلف کرده است تا نشان دهد یک کشیش جوان می‌تواند مفتش عقاید را فریب دهد؟

فیلم سکوت مسیر را درست آغاز می‌کند، در ادامه نیز مسیر را درست طی می‌کند هرچند بی جهت کش می‌دهد، ولی پایانی که نشان می‌دهد خلافِ تمامِ مسیری است که طی کرده است. به نظر من، آن‌چه که می‌توان از دنیای فیلم فهمید غرور و تعصب رودریگز است ولی چیزی که فیلم در پایان از آن رونمایی می‌کند، یک کشیش قدیس و مورد عنایت خدا است. حال سوال این است که کدام یک می‌تواند درست باشد؟ سکوت در جهت نفی خداست یا تایید؟ و مشخص نیست این دوپهلویی عمدی است یا از نابلدی در فیلمنامه می‌آید؟ این شوخی است یا جدی؟ نگاه دیگری که می‌توان داشت این است که شاید فیلم‌ساز با نشان دادن هر دو روی سکه، اصراری بر قضاوت و نتیجه‌گیری ندارد در حالی که فیلم در انتها تلاش می‌کند تصویری عرفانی از رودریگز نشان دهد.

سکوت استعاره‌ای از سکوت خداوند در برابر امتحان الهی است و رودریگز نیز استعاره‌ای از مسیح که در حال تحمل سختی و رنج است ولی اینکه فیلم سکوت می‌خواهد با این کلاف چند گره‌ به کجا برسد، خودش یک چالش بزرگ است و فیلم در کمال تاسف از پس باز کردن این گره‌ها برنمی‌آید و همه چیز را در پایان ماست‌مالی می‌کند. در واقع اگر رودریگز بر باور خود ایستاده باشد، علت مشخص نیست و اگر هم همه چیز حاصل غرور و تعصب باشد، باز هم با پایان فیلم هم‌خوانی ندارد. اینکه فیلم سکوت علیه عرفان و دین هست یا نیست، بحثی باطل است که آن را به دوستان متوهم واگذار می‌کنم اما چیزی که در دنیای فیلم به خوبی و با زحمت ساخته می‌شود، در کمال تعجب به یک «هیچ» ختم می‌شود و بیشتر از آن‌که پاسخ دهد، سوال و ابهام ایجاد می‌کند.