یادداشت حسن کریمی قدوسی در روزنامه خراسان؛ بازیِ رسانه‌ای با چالش نهنگ آبی

این روزها اخبار و حواشی زیادی درباره چالش «نهنگ آبی» مطرح می‌شود و رسانه‌ها نیز بی آن که از ماهیت حقیقی این پدیده آگاهی داشته باشند، اطلاع‌رسانی هیجانی در زمینه آن را آغاز کرده‌‎اند؛ در ادامه همراه دنیای بازی باشید.

درباره این چالش نکاتی دارای اهمیت است و تسلط نداشتن مراکز دیگر جز بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای، به سوءتفاهم بزرگی در این زمینه منجر شده است. یادآوری چند نکته در این باره ضروری به نظر می رسد:
۱. سازنده این چالش که از سال ۲۰۱۳ در یکی از شبکه‌‎های اجتماعی روسی به نام VK (وی کنتاکت) گسترش یافت، یک دانشجوی اخراجی رشته روان‌شناسی دانشگاه مسکو به نام فیلیپ بودکین است که آن را با الگوبرداری از به گل نشستن (خودکشی) دسته جمعی نهنگ‌ها ابداع کرد. طراحی بازی از اساس به گونه‌ای است که نوجوانانی با خصوصیات انزوا و افسردگی را هدف قرار می‌دهد و طی پنجاه مرحله به آنان کمک می‌کند، به عنوان موجوداتی بی مصرف، از شر خودشان خلاص شوند. البته پس از اقدام به خودکشی چندین نفر در روسیه بر اثر تلقینات این چالش، گردانندگان آن همگی دستگیر شدند و این چالش از دسترس خارج شده است.
۲. چالش «نهنگ آبی» نه وب‌سایت، نه بازی و نه اپلیکیشن است. بلکه صرفاً چالشی مرموز است که به تازگی از طریق کشور هندوستان دوباره بین مخاطبان شبکه‌های اجتماعی گسترش یافته است. درواقع ارتباط کسانی که وارد چالش می‌شوند با ادمین از طریق فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی برقرار می‌شود. چالش توسط مدیر نهنگ آبی برای افرادی که می‌خواهند وارد آن شوند، به طور سفارشی طراحی می‌شود و در نتیجه به هیچ برنامه‌ای برای نصب نیاز ندارد که در اپ استورها یافت شود! بلکه صرفاً مجموعه ای از قوانین است. البته، نمی‌توان پنهان کرد که این چالش از یکی از دستاوردهای علم روان شناسی تحت عنوان گیمیفیکیشن (بازی انگاری) سود می‌برد. تعریف رسمی این علم چنین است: «استفاده از عناصر بازی در محیط های غیر بازی.» گیمیفیکیشن به معنای طراحی بازی نیست، این علم برای ایجاد انگیزه در مشتریان، دانش آموزان، داوطلبان و سایر افراد استفاده می‌شود. روان‌شناسی رفتاری معتقد است که رفتار انسان برپایه محرک‌های محیطی شکل می‌گیرد، پس با تغییر محیط می‌توانیم انسان ها را وادار به هر کاری کنیم. گیمیفیکیشن، هیجان انگیزترین و شاید خطرناک‌ترین میوه این مکتب از روان‌شناسی است؛ علمی برای کنترل رفتارِ دیگران. به نظر می‌رسد یکی از دلایل بروز این سوءتفاهم که نهنگ آبی یک بازی است، افتادن در همین مغلطه مفهومی باشد.
۳. بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای چند ماهی است که از وجود این چالش باخبر است اما موضع رسمی اتخاذ نکرده است چرا که معتقدیم با توجه به ماهیت این چالش، پرداخت رسانه‌ای به آن عملا کمک تبلیغاتی برای آن خواهد بود تا قشرهایی که از نظر روحی و روانی با مشکلاتی روبه‌رو هستند، با آن آشنا شوند و به سراغ آن بروند.
۴. مطرح شدن اشتباهی این چالش به عنوان یک «بازی» در رسانه‌ها و حتی توسط برخی از مسئولان باعث می‌شود تا مفهوم بازی به یک موضوع خطرناک تبدیل شود در صورتی که چالش نهنگ آبی در واقع بازی رایانه‌ای نیست بلکه در این باره صرفاً با اشتراک لفظ مواجهیم که لفظ بازی را با تسامح به یک کارزار اینترنتی اطلاق کرده‌اند. نکته این جاست که شاید بتوان هر چالشی را به طور عام نوعی بازی دانست اما «بازی» به معنای خاص خود فرایندی خلاق با قوانین مخصوص به خود است که انسان آن را برای اهداف خاصی از قبیل تفریح و سرگرمی یا آموزش انجام می‌دهد اما نهنگ آبی چالشی عاری از خلاقیت است که ذهن انسان را برده خود می‌کند و او را همچون شکاری بی‌اراده به ورطه نابودی می‌کشاند. به قول مولانا: «این یکی شیر است کآدم می خورد / و آن دگر شیر است کآدم می خورد».
۵. پرداختن بیش از حد رسانه‌ها به این موضوع سبب می‌شود افراد سودجو یا مریض که به دنبال آسیب رساندن به جامعه هستند، با کپی برداری از این چالش و انتشار آن در سطح جامعه، بحران جدیدی را ایجاد کنند.
بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای سال‌هاست با رده‌بندی سنی بازی‌های رایانه‌ای توسط یک نظام رده‌بندی به نام (ESRA) به‌دنبال سالم‌سازی فضای بازی در کشور است. به‌زودی در کشور سامانه‌ای راه‌اندازی می‌شود تا خانواده‌ها بتوانند اطلاعات تمام بازی‌ها را در آن مطالعه و بازی مناسب را برای فرزندان خود انتخاب کنند.
این روزها با گسترش بی حد و حصر فضای مجازی و گوشی‎های هوشمند، بسیاری از خانواده‌ها تسلطی به محتوایی که فرزندان‌شان به دنبال آن هستند، ندارند و به همین دلیل معتقدیم برای جلوگیری از تهدیدهای این چنینی باید ابزارهای لازم در اختیار خانواده‌ها قرار گیرد و بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای به سهم خود وظیفه آگاه‌سازی خانواده‌ها را از محتوای بازی‌های رایانه‌ای انجام می‌دهد.